JĘZYKOWO-KULTUROWY OBRAZ DZIECKA W POLSZCZYŹNIE OGÓLNEJ

Abstract

Językowo-kulturowy obraz dziecka na terenach etnicznie polskich kształtował sięod wieków, również pod wpływem śródziem-nomorskim, łacińskim. Od czasów dawnych, kiedy sytuacja dziecka – także pod wzglę-dem prawnym – była straszliwa i przera-żająca (ojciec mógł własne dziecko srodze ukarać, wnioskować o ukaranie, wypędzićze wspólnoty, nawet sprzedać), do czasów nam współczesnych nastąpiły w tej dziedzi-nie ogromne zmiany. Współcześnie dziecku służą normy prawne, szereg rozwiązań le-gislacyjnych oraz zachowania utrwalone dobrym obyczajem. Są one zbieżne z zespo-łem niezbywalnych i gwarantowanych praw człowieka, przysługującym nam od naro-dzenia, bez względu na płeć, rasę, wyzna-nie, wykształcenie, przekonania i sympatie polityczne, status społeczny czy miejsce za-mieszkania.O różnej sytuacji dziecka świadczy bo-gata leksyka ilustrująca zarówno dawniej, jak i współcześnie jego stan czy uczucia, jakimi je darzono. Wśród ponad 100 sy-nonimów dziecka funkcjonujących w pol-szczyźnie najnowszej około 58,8% stano-wią nazwy neutralne, m.in. ogólne (np.: dziecię); odnoszone do najmłodszych (np.: niemowlę, osesek); nieco starszych (np.: malec, przedszkolak); dorastających (np.: podrostek); odzwierciedlające relacje ro-dzinne (np.: syn, córka, wnuczka); szcze-gólną pozycję społeczną bądź domową (np.: jedynak, półsierota, pupilek, ulubieniec, wybraniec). Poza jednostkowymi podnio-słymi nazwami (konsolacja i progenitura) pozostałe jednostki (37,3%) zalicza się do słownictwa potocznego, a nawet rubasz-nego, jak w przykładach: gówniarz, pętak, szczeniak itp. Obraz dziecka tworzy rów-nież bogata frazeologia oraz 440 przysłów z komponentem «dziecko», których analiza pozwala na wskazanie sposobu postrzega-nia przez dorosłych problemów wychowaw-czych, bytowych, proponowanych i stoso-wanych rozwiązań, a także miejsca dziecka w rodzinie i społeczeństwie. Znaczącą częśćprzysłów stanowią tu pouczenia i przestro-gi w kontekście przygotowania dziecka do życia – różnymi metodami, m.in. za pomo-cą kary fi zycznej (o czym mówi np. XVII--wieczne przysłowie «Bez kary dziecko sięnie wychowa»), reprymendy, połajanek i wymówek (jak w przykładzie: «Dobre dziec-ko słowem ukarzesz, złemu i kij nie pomo-że»), wybaczania czy dobrego przykładu («Chcecie mieć wdzięczne dzieci, bądźcie wdzięcznymi dziećmi»). Charakterystycznie wartość dzieci – zgodnie z przekazem pare-miografi cznym – uzależniona była równieżod statusu ich rodziców, jako że uznawano, iż «Dzieci u panów ubóstwem, u chłopa bo-gactwem» itp. Przysłowia polskie bliskie sąprzekazem treści przysłowiom obcym, by przywołać dla przykładu angielskie «Dzieci biednych czynią ich bogatymi» itp.